16 kwietnia. GORZKIE KORZENIE – FOTOGRAFIE (Klub Alchemia, Kraków)
Zdjęcia Évy Horvát i Ferenc’a Kiss’a przedstawiają tradycyjną kulturę węgierskich Żydów z terenów północnych Węgier i Ukrainy.
Nazwa naszej wystawy wskazuje na jedną ze składowych części świątecznego stołu żydowskiej Wielkanocy – po hebrajsku “marror” – , która powinna przypominać Żydom przykre wydarzenia w ich historii. Ta praca, której wyniki teraz przedstawiamy Państwu, od 1991 r. trwa w Kotlinie Karpackiej, szczególnie w węgierskiej miejscowości Munkács, na terenie dzisiejszej Ukrainy. Jedyną przesłanką tego typu wystawy jak do tej pory była wystawa Tamása Fénera w 1983 r.
Dzisiejsza żydowska gmina wyznaniowa w Munkács składa się z dwóch, różniących się nawzajem grup (o liczebności 600 osób). Pierwszą grupę tworzą od kilkuset lat tu żyjący węgierscy Żydzi, drugą zaś w ubiegłych dziesięcioleciach tu przybyli Żydzi z środkowych terenów Związku Radzieckiego. Ci ostatni pod wpływem politycznej represji już wcześniej w dużej mierze zrzekli się tożsamości, więc życie religijne Żydów w Kotlinie Karpackiej reprezentują obecnie węgierscy Żydzi.
Węgierska literatura bardzo wcześnie zwróciła uwagę na Munkács. W 18 w. zaczęto w większej mierze osiedlać w tym miejscu Żydów. O ich szybkim wzroście liczebności świadczy także fakt, że w 1768 r. chcieli wybudować dom modlitewny. Pierwszy monografista miasta już w 1836 r. wspomina o obecności Żydów Chasydów.
Chcąc streszczać cechy charakterystyczne Chasydyzmu, możemy powiedzieć, że chodzi o styl życia skupiających się wokół “Cudownych Rabinów” małych wspólnot, których życie religijne odbywa się według sefardyjskiej liturgii, mówią specyficzną odmianą języka jiddisz, i uprawomocnili na podstawie komentarzy do Starego Testamentu większość elementów wschodniego folkloru . Ten ruch religii żydowskiej powstał w osiemnastym wieku nawiązując do mistycyzmu średniowiecznych Żydów. “Wiecznie Będący” rozproszył się w świecie – w każdym z nas żyje “iskra Boża”-, której zjednoczenie jest celem każdego Żyda Chasyda. Wydźwięk Chasydyzmu żydowskiej kultury w Munkács do dziś jest obecny w liturgii, w mówionym języku, i w różnych gatunkach folkloru.
Na przełomie wieków wzrost bogactwa tu żyjących Żydów umożliwił sfinansowanie dwóch synagog, i wielu innych publicznych instytucji. Tuż przed Holocaustem największym centrum podkarpackich Żydów liczących sto tysięcy osób stał się Munkács. Prawie połowę obywateli miasta stanowili Żydzi, to oni tworzyli największą wspólnotę religijną, i to było powodem odmiennego charakteru tego regionu jeśli chodzi o zróżnicowanie zawodowe.
Holocaust przeżyło w przybliżeniu dwadzieścia tysięcy podkarpackich Żydów, z których większość przeprowadziła się do Izraela lub dołączyła do krewnych żyjących w sąsiednich krajach lub za oceanem próbowała szukać szczęścia. Kiedy zamknięto granice, tylko cztery tysiące Żydów utknęło w Kotlinie Karpackiej. Władze czasami pozwoliły na emigracje mniejszych większych grup.
Zdjęcia Évy Horvát i Ferenc’a Kiss’a uwieczniły życie tych, którzy mimo wszystko zdecydowali się zostać na tych terenach.